Γιατί απολαμβάνουμε τον φόβο; – Η επιστήμη του (καλού) τρόμου

Η συγκίνηση μιας τρομακτικής ταινίας μπορεί να προκαλέσει ευφορία – και η ήπια φρίκη, λένε οι ερευνητές, μπορεί επίσης να βοηθήσει στην ενίσχυση της ψυχολογικής μας ανθεκτικότητας.

Μπορεί το δέρμα μας να ανατριχιάζει και το στομάχι μας να σφιγγεται, όμως όταν ο φόβος υποχωρεί, είναι δυνατόν να μας μείνουν συναισθήματα ευχαρίστησης. Πρόκειται απλώς για την ανακούφιση της επιβίωσης – ή κάτι περισσότερο;

Μάχη ή φυγή

Η αμυγδαλή, μια δέσμη νευρώνων σε σχήμα αμυγδάλου, βαθιά στον κροταφικό λοβό του εγκεφάλου, ελέγχει την απόκριση στον φόβο. Σε μια κατάσταση φόβου, η αμυγδαλή διεγείρει τον υποθάλαμο, ο οποίος ενεργοποιεί δύο συστήματα στο σώμα – το συμπαθητικό νευρικό σύστημα και το σύστημα του φλοιού των επινεφριδίων – προκαλώντας μια αστραπιαία πλημμύρα κατεχολαμινών και πυροδοτώντας την απόκριση μάχης ή φυγής.

Η αδρεναλίνη ενισχύει την εγρήγορση του οργανισμού μας, επιταχύνοντας τον καρδιακό ρυθμό και εκτρέποντας το αίμα από τα σπλάχνα στους μύες που χρειάζονται για την κίνηση. Η κορτιζόλη αυξάνει την αρτηριακή πίεση. Τα αιμοφόρα αγγεία γύρω από τα ζωτικά όργανα διαστέλλονται, πλημμυρίζοντας τα με οξυγόνο και θρεπτικά συστατικά. Η αναπνοή επιταχύνεται, παρέχοντας φρέσκο ​​οξυγόνο στον εγκέφαλο, ενώ τα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα αυξάνονται, δίνοντας στο σώμα μια γρήγορη ώθηση ενέργειας – έτοιμο για δράση.

«Αν και κατανοούμε ορισμένες πτυχές των δικτύων νευρωνικού φόβου και το πώς συντονίζουν τη συμπεριφορά τους, εξακολουθούν να υπάρχουν πολλά άγνωστα», λέει η Dr Charlotte Lawrenson, νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ. «Όταν εκτιθέμεθα σε αισθητηριακά ερεθίσματα ή σε ένα περιβάλλον που είναι δυνητικά απειλητικό», λέει, «δύο μονοπάτια ενεργοποιούνται στον εγκέφαλο. Το πρώτο είναι γρήγορο: οι πληροφορίες μεταφέρονται στο αισθητικό τμήμα του θαλάμου και στη συνέχεια στην αμυγδαλή, επιτρέποντας την άμεση δράση στα απειλητικά ερεθίσματα. Η δεύτερη είναι μια πιο αργή, έμμεση διαδρομή. Οι πληροφορίες αποστέλλονται από τον θάλαμο στον φλοιό, το πιο εξωτερικό στρώμα του εγκεφάλου, που σχετίζεται με τη συνείδηση, τη λογική και τη μνήμη. Αυτό αναλύει την απειλή και μας επιτρέπει να προσδιορίσουμε εάν βρισκόμαστε σε πραγματικό κίνδυνο», προσθέτει.

«Δεν γνωρίζουμε ακριβώς πού εντοπίζεται το αίσθημα φόβου στον εγκέφαλο», λέει η Lawrenson, «αλλά είναι πιθανό να προέρχεται από τη συντονισμένη ενεργοποίηση ενός δικτύου φόβου που περιλαμβάνει πολλές περιοχές του εγκεφάλου». Εάν διαπιστωθεί ότι η απειλή είναι πραγματική, άλλες περιοχές του εγκεφάλου θα ενεργοποιηθούν για να ξεκινήσει μια απάντηση ολόκληρου του σώματος στον κίνδυνο. Αυτό περιλαμβάνει την φαιά ουσία γύρω από τον υδραγωγό του εγκεφάλου, η οποία συντονίζει τις αναλγητικες, αυτόνομες και συμπεριφορικές αντιδράσεις στο στρες και το τραύμα , εμποδίζοντας την ανίχνευση του πόνου από τους αισθητικούς  νευρώνες και ξεκινώντας τις ακούσιες φυσιολογικές διεργασίες και τη διαδικασια αντίδρασης.

«Η μνήμη (του κινδύνου) θα μεταφερθεί και θα αποθηκευτεί στον ιππόκαμπο» – μια δομή του κροταφικού λοβού του εγκεφάλου διπλα στην αμυγδαλή που έχει σχήμα μικρού θαλάσσιου αλόγου – προσθέτει η συν-ερευνήτρια της Lawrenson, Dr Elena Paci, «έτσι ώστε να είμαστε σε θέση να θυμηθούμε και να αναγνωρίσουμε την απειλή στην επόμενη συνάντηση».

Ένα παράθυρο στους συλλογικούς μας φόβους

Ο φόβος είναι ένα αρχαίο συναίσθημα και οι τρομακτικές ιστορίες είναι βαθιά ριζωμένες στην ανθρώπινη ιστορία. Στις πρώτες κοινωνίες, οι ιστορίες που προκαλούσαν φόβο χρησιμοποιούνταν για να διδάξουν στα παιδιά τους κινδύνους που μπορεί να συναντήσουν, όπως οι λύκοι και τα άλλα αρπακτικά. 

Σήμερα, ο κινηματογράφος προσφέρει ένα παράθυρο στους συλλογικούς φόβους της κοινωνίας. Στην ταινία επιστημονικής φαντασίας του 1954, ο Godzilla δημιουργήθηκε από πυρηνική ακτινοβολία, αποκαλύπτοντας το κοινό άγχος για τις επιθέσεις με ατομικά όπλα του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Οι ταινίες τρόμου έχουν συχνά εστιαστεί στη τεχνολογία – ρομπότ που επαναστατούν ενάντια στον δημιουργό τους ή τη δολοφονική τεχνητή νοημοσύνη όπως ο Hal στο 2001: A Space Odyssey και το Skynet στο The Terminator. 

Τον Μάρτιο του 2020, όταν η πανδημία ήταν στο αποκορύφωμα της, οι προβολές της ταινίας Contagion – για μια θανατηφόρα πανδημία – αυξήθηκαν κατακόρυφα. Γιατί οι θεατές ήθελαν να παρακολουθήσουν μια ταινία τρόμου για κάτι τόσο αληθινό για αυτούς εκείνη τη στιγμή; Ο καθηγητής Marc Malmdorf-Andersen και οι συνεργάτες του πιστεύουν ότι οι ταινίες τρόμου παρέχουν δυνατότητες μάθησης για τη διαχείριση της αβεβαιότητας.

Πλοήγηση σε εναν απρόβλεπτο κόσμο

Ο αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Aarhus της Δανίας, Malmdorf-Andersen ερευνά τις γνωστικές διαδικασίες που εμπλέκονται στο παιχνίδι και τη μάθηση. «Το να περνάει κανείς χρόνο σε αυτές τις φανταστικές καταστάσεις μπορεί να θεωρηθεί ως (σχεδόν) μια ευκαιρία να συντάξει το δικό του βιβλίο οδηγιών για τα χειρότερα σενάρια», λέει.

Μια μελέτη για τους θαυμαστές του τρόμου κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που απολάμβαναν την παρακολουθηση ταινιών τρόμου ήταν πιο ανθεκτικοί ψυχολογικά από τους υπόλοιπους – μη θαυμαστές του τρόμου. «Έχουν, κατά κάποιο τρόπο, εκτεθεί σε παρόμοια σενάρια και μπορούν να χρησιμοποιήσουν αυτή την εμπειρία για την διαχείριση μιας νέας, αβέβαιης πραγματικότητας», λέει ο Malmdorf-Andersen. «Είναι πιθανό ότι οι ψυχαγωγικές μορφές φόβου γενικά μπορούν να βοηθήσουν στη βελτίωση της ρύθμισης των συναισθημάτων και των δεξιοτήτων αντιμετώπισης δυσχερών καταστάσεων».

Η απόλαυση του φόβου, λέει ο Malmdorf-Andersen, έχει νόημα αν το δεις ως «μορφή παιχνιδιού». «Η απόλαυση τρομακτικών ερεθισμάτων φαίνεται να σχετίζεται με το να κατακτάς απρόβλεπτες καταστάσεις», λέει. «Περίπου με τον ίδιο τρόπο, το παιδικό παιχνίδι χαρακτηρίζεται από την αναζήτηση μέτριων ποσοτήτων αβεβαιότητας και μέτριων εκπλήξεων, σε μια προσπάθεια να τα κατανοήσουν», συμπληρώνει.

Μάλιστα, ερευνητές στο Πανεπιστήμιο του Έξετερ λένε ότι όταν το παιχνίδι των παιδιών εμπεριέχει κίνδυνο και φόβο, μπορεί να λειτουργήσει ως προστατευτικός παράγοντας ενάντια στο άγχος. Το παιχνίδι, λέει ο Malmdorf-Andersen, είναι μια στρατηγική για να μάθει κανείς πώς να αντιμετωπίζει άγνωστες καταστάσεις και να κάνει το απρόβλεπτο, προβλέψιμο.

Το γλυκό σημείο

Για να διερευνήσουν τη σχέση μεταξύ απόλαυσης και φόβου, ο Malmdorf-Andersen και οι συνάδελφοί του στο Εργαστήριο Ψυχαγωγικού Φόβου του Πανεπιστημίου Aarhus μελέτησαν μια ομάδα ανθρώπων που πήγαν σε ένα στοιχειωμένο αξιοθέατο επισκεπτών. Εκεί, οι καλεσμένοι εγγράφηκαν (εθελοντικά) για να τρομοκρατηθούν από ζόμπι που τρέφονται με εγκεφάλους ανθρωπων, μανιακούς με αλυσοπρίονο και δολοφόνους που τρώνε παιδιά. Οι ερευνητές κινηματογράφησαν τους καλεσμένους, παρακολούθησαν τους καρδιακούς παλμούς τους και τους ρώτησαν πώς αισθάνονταν σε διάφορα σημεία κατά τη διάρκεια της εμπειρίας.

«Στο Dystopia Haunted House υπάρχουν περίπου 70-100 ηθοποιοι τρόμου κάθε βράδυ», λέει ο Malmdorf-Andersen, «και ένα μεγάλο τμήμα ειδικών εφέ. Προκαλούν τους καλεσμένους τους σε πολλά διαφορετικά επίπεδα – αηδία, φόβος, τρομοκράτηση, ανησυχία, μοναξιά στο σκοτάδι, κλειστοφοβία» Τα ευρήματα έδειξαν ότι οι άνθρωποι δεν απολαμβάνουν να είναι πολύ μακριά από την φυσιολογική τους κατάσταση, αλλά απολαμβάνουν να είναι λίγο έξω από τη ζώνη άνεσής τους. «Τα αποτελέσματά μας υποδηλώνουν ότι μπορεί να υπάρχει ένα «γλυκό σημείο» μεταξύ φόβου και απόλαυσης», λέει ο Malmdorf-Andersen. «Ένα σωστό σημείο όπου το πλαίσιο δεν είναι πολύ τρομακτικό, αλλά ούτε πολύ ήμερο. Αυτό το γλυκό σημείο φαίνεται να είναι όπου η απόλαυση μεγιστοποιείται» συνεχίζει.

Σε αυτό το σημείο, μια πλημμύρα φόβου που ακολουθείται γρήγορα από ανακούφιση έχει ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση χημικών ουσιών στον εγκέφαλο – ενδορφίνες και ντοπαμίνη – που μας ανταμείβουν με μια ορμητική αίσθηση ευφορίας.

Όταν ο φόβος πάει πολύ μακριά

Ωστόσο, είναι σημαντικό να έχει κανείς κατά νου ότι ο καθένας είναι διαφορετικός. Όλοι έχουμε μια μοναδική αίσθηση αυτού που βρίσκουμε τρομακτικό – και είναι μια λεπτή γραμμή μεταξύ της αβλαβούς διασκέδασης και του γνήσιου τρόμου. Ο υπερβολικός φόβος μπορεί να οδηγήσει σε αγωνία και δυσλειτουργία. Σε παγκόσμιο επίπεδο, περίπου 275 εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν από αγχώδεις διαταραχές, οι οποίες μπορεί να γίνουν χρόνιες και εξουθενωτικές και να επηρεάσουν την πορεία της ζωής ενός ατόμου. «Διαφορετικοί άνθρωποι έχουν διαφορετικό επίπεδο ενεργοποίησης ορισμένων περιοχών (του εγκεφάλου)», λέει ο Paci. Αυτό που μπορεί να είναι μια συγκίνηση για ένα άτομο μπορεί να είναι ένα πραγματικά τρομακτικό συμβάν για ένα άλλο. Τολμήστε λοιπόν να τρομάξετε φέτος στο Halloween – αλλά ακριβώς όσο πρέπει.

Πηγή: The Guardian